29 februari 2024 - Zeldzame Ziekten Dag

Op 29 februari vindt er wereldwijd ook dit jaar een Zeldzame Ziekten Dag (‘Rare Disease Day’) plaats. Het doel is om meer bekendheid te geven aan zeldzame ziekten en de vele mensen die erdoor worden getroffen en op die manier ook het onderzoek naar effectieve behandelingen te stimuleren.

De eerste Rare Disease Day werd georganiseerd door de Europese Organisatie voor Zeldzame Ziekten (EURORDIS) en gehouden op 29 februari 2008. Deze datum werd gekozen omdat 29 februari een "zeldzame dag" is. Buiten schrikkeljaren valt Zeldzame Ziekten Dag op 28 februari.

In België vertegenwoordigt RaDiOrg - Rare Diseases Belgium meer dan 80 verenigingen voor specifieke zeldzame ziekten en telt daarnaast ook honderden individuele leden met een ziekte waarvoor geen vereniging bestaat. Er zijn meer dan 6.000 unieke zeldzame aandoeningen die samen tussen 3,5 % en 5,9 % van de bevolking treffen. Er zijn 500.000 tot 700.000 Belgen met een zeldzame ziekte.

Zoveel effectieve medicijnen beschikbaar, zulke enorme investeringen in onderzoek en ontwikkeling van nieuwe medicijnen, en tegelijkertijd zoveel zeldzame aandoeningen die we nog onvoldoende of helemaal niet kunnen behandelen. Hoe komt dat en wat kunnen we eraan proberen te doen?

Al decennialang werken wereldwijd talloze wetenschappers in universiteiten, onderzoeksinstituten en farmaceutische bedrijven aan het vinden en verbeteren van effectieve oplossingen voor aandoeningen met de onbeantwoorde behoeften van patiënten als leidraad.

De innovatieve biofarmaceutische bedrijven richten zich, in overleg met artsen, patiënten en andere belanghebbenden, enkel op het ontwikkelen van medicijnen die een toegevoegde waarde betekenen voor patiënten, gezondheidszorgsystemen of voor de maatschappij. Deze aanpak heeft het de afgelopen zestig jaar mogelijk gemaakt wereldwijd een enorm aantal patiënten te genezen en/of hun levenskwaliteit aanzienlijk te verbeteren. Maar de ontwikkeling van nieuwe medicijnen gaat met vallen en opstaan. Voor iedere 10.000 mogelijk beloftevolle moleculen aan het prille begin van het onderzoeks- en ontwikkelingstraject blijft er uiteindelijk slechts één medicijn over dat de eindstreep haalt en door de overheid wordt goedgekeurd [1].

Wetenschappelijke innovaties komen namelijk niet altijd in een rechte lijn tot stand. Een recent succesvol voorbeeld daarvan zijn de COVID-19 mRNA- vaccins. De achterliggende wetenschap was immers al begin jaren negentig in ontwikkeling, echter meer gericht op de bestrijding van tumoren [2]. Dit langdurige voorwerk heeft wel toegelaten heel snel het vaccinatiepotentieel in te schatten met als resultaat dat wereldwijd en op één jaar alleen al door COVID-19-vaccins minimaal zo’n 14,4 miljoen en mogelijk zelfs zo’n 19,8 miljoen overlijdens voorkomen zijn.

Voor veel innovaties zien we echter een opeenvolging van kleine relevante verbeteringen. Een mooi voorbeeld daarvan is de gestage maar sterke daling van sterfte aan hart- en vaatziekten tussen 1950 en 2010, mede dankzij een constante wetenschappelijke vooruitgang en stroom van nieuwe medicijnen.

Eenzelfde verhaal valt op te tekenen voor andere ziektegebieden, zoals blijkt uit een vrij recent rapport over België.

Een andere internationale studie geeft aan dat innovatieve geneesmiddelen verantwoordelijk zouden zijn voor 73 % van de stijging van de levensverwachting in de lidstaten van de OESO, waaronder België [3]

Helaas laat wetenschap zich niet dwingen. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de ziekte van Alzheimer. In de periode van 1995 – 2021 bedroegen de private investeringen in onderzoek en ontwikkeling naar een geneesmiddel tegen deze ziekte 42,5 miljard dollar. Maar een afdoende behandeling of zelfs genezing is er nog steeds niet.

Ook voor zeldzame ziekten zijn nieuwe behandelingen beschikbaar gekomen. In 2022 werden 24 nieuwe marktvergunningen voor weesgeneesmiddelen toegekend door het Europees Geneesmiddelenagentschap (EMA), waardoor er sinds de invoering van de wetgeving inzake weesgeneesmiddelen in totaal 231 geneesmiddelen voor zeldzame ziekten een marktvergunning kregen voor de hele Europese Unie. Tegelijkertijd moeten we vaststellen dat er nog zo’n 6.000 tot 8.000 zeldzame aandoeningen zijn die op een (betere) behandeling of genezing wachten. Anderzijds zijn er veel aandoeningen waarbij er wel behandelingen zijn, maar die echter niet leiden tot genezing of het volledig herstel van de levenskwaliteit.

Het is een zaak om de medische noden van patiënten te identificeren. Het vinden van de remedie is een andere zaak, en die hangt in sterke mate af van de stand van de wetenschap, zowel wat betreft informatie over de oorzaak van een aandoening als een mogelijk aangrijpingsmechanisme voor een nieuw geneesmiddel.

Vanwege het zeldzame tot ultra-zeldzame karakter van weesziekten ontbreekt vaak juist daar voldoende wetenschappelijke kennis en inzicht in wat nu exact de oorzaak van de aandoening is. Wordt de aandoening veroorzaakt door DNA schade, is deze erfelijk, welke ketens van biochemische processen in de cel zijn hierbij betrokken? Zonder die kennis is er ook geen mogelijkheid om te identificeren welk gen, eiwit of biochemisch proces betrokken is bij de oorzaak van de aandoening. En daardoor is het dan weer niet mogelijk een specifiek aanknopingspunt te gebruiken om gericht een geneesmiddel te gaan ontwikkelen.

Wanneer deze kennis er dan uiteindelijk is, gaat het omzetten ervan in een veilig en werkzaam geneesmiddel nog gepaard met een groot risico op falen, met lange ontwikkelingstrajecten (10 tot 15 jaar) en enorme investeringen (gemiddeld zo’n 1,5 miljard euro).

Tegelijkertijd zijn de ontwikkelingstijden, uitvalpercentages, Onderzoeks- & Ontwikkelings- (O&O) uitgaven en wettelijke vereisten binnen de Europese farmaceutische sector in dezelfde periode toegenomen. 

De daling van de O&O productiviteit is gekoppeld aan geconcentreerde investeringen in therapeutische gebieden met een hoger risico op mislukking, en in het bijzonder ziekten die gekenmerkt worden door grote onbeantwoorde behoeften en onvoldoende onderzochte, complexe biologische mechanismen [4].

De zoektocht naar nieuwe behandelingen voor de vele nog zeldzamere ziekten is echter heel moeilijk en wordt belemmerd door grote witte vlekken op wetenschappelijk gebied en enorme wetenschappelijke uitdagingen. In het huidige tempo zou het meer dan 100 jaar duren om behandelingen voor alle zeldzame aandoeningen te ontwikkelen. Daarom is het ‘Rare Disease Moonshot’ samenwerkingsverband to stand gebracht om met nieuwe aanbevelingen  research, clinical trials en regelgevingsprocessen een boost te geven.

En zelfs na goedkeuring van een nieuw medicijn door de overheid is het niet altijd daadwerkelijk beschikbaar. Van alle innovatieve weesgeneesmiddelen medicijnen die van 2018 tot en met 2021 zijn goedgekeurd door het Europees Geneesmiddelenagentschap (EMA), was begin januari 2023 in België slechts 36 % vergoed voor patiënten (in vergelijking met bijvoorbeeld 90 % in Duitsland, 79 % in Frankrijk of 46 % in Nederland) [5].

Gezien 95 % van de zeldzame ziekten nog geen afdoende behandeling heeft, is het van groot belang dat academici, patiënten en beleidsmakers hard samenwerken aan de toekomst. De innovatieve biofarmaceutische sector investeert elke dag ruim 15 miljoen euro investeringen in O&O. Dit toont België dat het kosten noch risico’s spaart om hieraan mee te werken. Dankzij tijdelijke bescherming van onderzoek en ontwikkeling, bijvoorbeeld door octrooien, kan er blijvend geïnvesteerd worden in de zoektocht naar nieuwe medicijnen. Met vallen en opstaan, stapsgewijs, soms grote soms kleine stappen. Door onze snelle wetenschappelijke en meer en meer gepersonaliseerde medische vooruitgang, zullen de komende decennia meerdere nieuwe oplossingen ter beschikking komen voor zeldzame ziekten. Het is dan van belang dat deze snel hun plaats vinden in het gezondheidszorgsysteem ondersteund door de nieuwe roadmap tot toegang van nieuwe geneesmiddelen, ten bate van patiënten en burgers, zeker ook die met zeldzame ziekten.